پیش‌بینی آینده روابط نفتی میان چین و قزاقستان

به گزارش افق تازه تنها شعله گرفتن اعتراضات مردمی در اوایل سال جاری میلادی سبب شد که توجه افکار عمومی به این کشور جلب شود. قزاقستان که از زمان کسب استقلال در سال 1991 تاکنون به یاری ذخایر عظیم نفتی و گازی توانسته است به اقتصاد خود رونق داده و وجهه بین‌المللی خود را ارتقا دهد، به علت قرار گرفتن میان دو ابرقدرت شرق یعنی روسیه و چین و روابط خوبی که با ابرقدرت غرب یعنی آمریکا دارد، در حال تبدیل شدن به یکی از کانون‌های درگیری میان ابرقدرت‌ها برای گسترش حوزه نفوذ آنها می‌باشد.
اهمیت قزاقستان به طور خاص برای چین از این روست که می‌تواند پلی برای دسترسی چین به دریای خزر و حتی اروپا باشد. به همین دلیل قزاقستان نقش ویژه‌ای در پروژه راه ابریشم چین پیدا کرده است که می‌تواند تعیین‌کننده مسیر آتی این کشور باشد. اما از حدود یک دهه پیش، افکار عمومی در این کشور کم‌کم نگران گسترش سیطره چین بر منابع نفت و گاز آن شدند. اکنون نیز در حالی که به بیست‌وپنجمین سالگرد انعقاد قرارداد میان دولت‌های چین و قزاقستان در خصوص همکاری‌های نفتی و گازی نزدیک می‌شویم، به تدریج آشکار می‌شود که این نگرانی در عمل تا چه اندازه به حقیقت نزدیک است. در ادامه تحلیل «اوراسیانت» از میزان نفوذ چین در بخش انرژی قزاقستان را می‌خوانیم.
 نخستین تلاش چینی‌ها برای حضور در قزاقستان از طریق شرکت ملی نفت چین (CNPC) صورت پذیرفت و 60 درصد از سهام شرکت نفت و گاز «آکتوبه‌مونای‌گاز» مستقر در استان «آکتوبه» در شمال غرب قزاقستان به دست چینی‌ها افتاد. در ادامه CNPC تمام سهام این شرکت را تصاحب کرد. در همان زمان چین متعهد شد که خط لوله‌ای به طول 2200 کیلومتر از غرب قزاقستان تا استان «ژین‌جیانگ» تأسیس کند. از زمان احداث این خط لوله تاکنون، حدود 150 میلیون تن نفت خام به چین صادر شده است. از سال 1997 تا امروز شرکت ملی نفت چین بیش از 45 میلیارد دلار در بخش نفت و گاز قزاقستان سرمایه‌گذاری کرده است.
این رقم بزرگی به شمار می‌رود اما روند این سرمایه‌گذاری سیر صعودی نداشته و در واقع نسبتِ حضور چینی‌ها در صنعت نفت و گاز قزاقستان مسیری نزولی به خود گرفته است. از سال 2010 تاکنون سهم چین از نفت تولید شده در قزاقستان از 31 درصد به 16 درصد کاهش یافته و به نصف رسیده است. مجموع سرمایه‌گذاری چینی‌ها در صنایع نفتی قزاقستان نیز نرخ کاهشی داشته و از 3.7 میلیارد دلار در سال 2013 به 1.3 میلیارد دلار در سال 2021 رسیده است. این رقم معادل یک درصد از مجموع سرمایه‌گذاری‌ها در بخش انرژی قزاقستان است. اکنون شرکت‌های هلندی و آمریکایی، بازیگران اصلی در بخش نفت و گاز قزاقستان قلمداد می‌شوند و در پروژه‌های کلانی مانند «کاشاگان» و «تِنگیز» حضوری برجسته دارند.
از مجموع 61.2 میلیون تن نفتی که طی سال 2020 در قزاقستان استخراج شده، تولید تنها 10.5 میلیون تن از آن توسط شرکت‌های چینی انجام پذیرفته است. گزارش‌ها حکایت از آن دارد که تقریباً 85 درصد از این نفت نیز داخل کشور به مصرف رسیده است. در واقع بخش اعظم نفتی که از قزاقستان به چین صادر می‌شود، از محل تولیدی صورت می‌گیرد که در اختیار شرکت‌های قزاقستانی است. چین به هیچ‌وجه مشتری اصلی شرکت «قزاق‌اویل» محسوب نمی‌شود. از مجموع 65.7 میلیون تن نفت و مشتقاتی که سال 2021 از قزاقستان به خارج از کشور صادر شده، تنها 3.3 میلیون تن سهم چین بوده است. بیشترین فروش نیز به خریداران ایتالیایی، هلندی و فرانسوی تعلق گرفته است.
البته به ارزیابی‌هایی که نقش چین را در صنعت نفت و گاز قزاقستان ناچیز می‌دانند، باید محافظه‌کارانه نگریست. «یِرکین بایداروف» پژوهشگر ارشد در موسسه مطالعات شرق «رمضان سلیمانف» که اندیشکده‌ای دولتی است باور دارد که نمی‌توان برآورد روشنی از ابعاد نفوذ چین در صنایع نفتی قزاقستان ارائه کرد. وی می‌گوید: بخشی از حجم سرمایه چینی‌ها از نظرها پنهان مانده است. به طور مثال سرمایه‌هایی که از طریق حوزه‌های ثالث مانند هلند وارد شده و یا شرکت‌های قزاقستانی که چینی‌ها در آنها سهامدار هستند.
از سوی دیگر باید گفت که دولت قزاقستان، چه نسبت به شرکت‌های غربی مثلاً بازیگران حاضر در میدان کاشاگان و چه شرکت‌های چینی، رویکرد سهل‌گیرانه‌ای نداشته است. به عنوان نمونه می‌توان به برخوردها با شرکت CNPC-Aktobemunaigas در خصوص نقل و انتقالات سرمایه‌گذاران چینی در آسیای مرکزی اشاره کرد. در اکتبر گذشته مقامات ضدانحصار در دولت قزاقستان مدعی شدند که شرکت یادشده، اسناد مناقصه برای احداث یک خط لوله را طوری دستکاری کردند تا پیمانکار مورد نظر خود را برنده اعلام کنند.
متعاقب آن در ماه می نیز مقامات استان آکتوبه دریافتند این شرکت از موقعیت انحصاری خود در بازار گاز مایع سوءاستفاده کرده تا قیمت‌ها را بالا نگه دارد. در ماه جولای نیز مقامات محیط زیستی این شرکت را به خاطر نقض مقررات مربوط به مدیریت پسماند در میدان Kenkiyak جریمه کردند. کارشناسان معتقدند که ناملایمتی‌ها نسبت به چینی‌ها با انگیزه فشار بر چین برای مذاکره مجدد در خصوص توافق نفتی صورت می‌پذیرد.
چینی‌ها در تلاش برای سرپوش گذاشتن بر آثار مخرب زیست‌محیطی ناشی از حضور خود، در پی این هستند که سرمایه‌گذاری سنگینی در بخش تولید انرژی پاک در قزاقستان انجام دهند و به این منظور بر انرژی خورشیدی و بادی متمرکز شده‌اند. بنابر گزارش‌ها چهار پروژه به این منظور از سوی چینی‌ها راه‌اندازی شده و 15 پروژه دیگر نیز در دست مطالعه است که ارزش مجموع آنها به 5.2 میلیارد دلار می‌رسد.
رویکرد کج دار و مریز روس‌ها نیز در پی هجوم این کشور به اوکراین موجب شده است که روند نزدیکی میان قزاقستان و چین در بخش انرژی شتاب بیشتری به خود بگیرد. در ماه جولای دادگاهی در جنوب روسیه حکمی صادر کرد که به موجب آن عملیات توسعه مسیر کنسرسیوم خط لوله حاشیه دریای خزر که بخش بزرگی از نفت قزاقستان را به غرب می‌رساند، متوقف شود. اگرچه این حکم به سرعت ملغی شد اما همان موقع بود که رئیس‌جمهوری قزاقستان از آمریکایی‌ها برای صدور نفت از مسیری که روسیه را دور بزند، یاری طلبید. در ماه آگوست عملیات خط لوله یادشده بار دیگر متوقف شد. یافتن مسیری جایگزین زمان‌بر است اما تا زمان تحقق آن، تقویت صدور نفت به شرق می‌تواند راهکار عاقلانه‌ای برای قزاقستان باشد.
به نظر می‌رسد به علت وضع تحریم‌های غرب علیه نفت و گاز روسیه، صدور نفت از خط لوله حاشیه دریای خزر به غرب برای قزاقستان دشوارتر شود. اما این به معنی فرصتی دیگر برای این کشور است تا بر صادارت نفت خود به چین بیفزاید. وزیر انرژی قزاقستان به تازگی اعلام کرد که این کشور قصد دارد ظرفیت خط لوله نفتی به چین را تا میزان 8.5 میلیون تن یعنی 70 درصد ارتقا بدهد. اگرچه این تصمیم به منظور کاهش وابستگی به روسیه اتخاذ شده است، این افزایش ظرفیت می‌تواند به نفع روس‌ها تمام شده و به صدور نفت روسیه به چین کمک کند. هنگامی که پوتین در اوایل ماه فوریه درست چند هفته پیش از حمله به اوکراین در چین به سر می‌برد، شرکت دولتی «روس‌نفت» قراردادی 10 ساله با چینی‌ها به انعقاد رساند که به موجب آن قرار است 100 میلیون تن نفت خام از روسیه به پالایشگاه‌های واقع در شمال غرب چین صادر شود. تمام این حجم از نفت نیز باید از مسیر قزاقستان به چین برسد.